Kategoria: Po mieczu (ród Olszewskich i rodziny skoligacone od strony ojca Jana)

W niektórych źródłach zawarte są zapisy iż Kościesze to ród którego przedstawiciele dawno temu zabili pod Nysą biskupa wrocławskiego Magnusa, na domiar złego mieli zrobić to w trakcie odprawianej przez niego mszy. Co do rzekomego faktu samego morderstwa, wspomina o tym również Jan Długosz (1415-1480), polski historyk, kronikarz w swojej publikacji „Insignia seu clenodia Regis et Regni Poloniae” (Klejnoty Długosza, koniec XV w.), najstarszym znanym opisie herbów polskich (data powstania 1460-1480). Pośród 71 najstarszych herbów polskich widnieje zapis odnośnie herbu Kościesza jako Strzegomia, cyt. „in campo rubeo sagittam albam, ad fines in duas partes retortam cruce circa retorsionem ornatam defert. Genus Polonicum quod autem episcopum Wratislauiensem, nomine Magnum, apud Nissam occidit; propter illud scelus multiplicacionem in suo germine non suscepit”. Poza opisem herbu jest wzmianka „ród polski, który zabił pod Nysą biskupa wrocławskiego imieniem Magnus; z powodu tej zbrodni z jego nasienia nie wyszło liczne potomstwo”.

W przypadku tego zapisu mamy do czynienia ze wskazaniem rodu, personaliów biskupa (Magnus) i miejsca morderstwa (pod Nysą). Sprawa jak dla Sherlocka Holmes’a czy Herkulesa Poirot. Mamy rzekomą ofiarę, rzekomych sprawców i miejsce rzekomej zbrodni. Bartłomiej (Bartosz) Paprocki (1540-1614), m.in. heraldyk, pisarz, historyk, autor licznych publikacji, w swoim opracowaniu „Herby rycerstwa polskiego na pięcioro ksiąg rozdzielone” (Kraków, 1584 r.) odnotowuje iż cyt. „Piszą wszyscy historycy o przodkach herbu tego, że bywali okrutni, a to dlatego, że zabili Magnusa biskupa wrocławskiego u msze świętej w roku 1143 i dlatego potem drobnieć potem poczęli, ani do rady przyjmowali byli.”

Późniejsi, niektórzy autorzy opracowań cytują za Długoszem. Jeżeli jednak biskup wrocławski Magnus był tak znaną jak na średniowieczne czasy postacią, Bartosz Paprocki wspomina o wielu historykach piszących o Kościeszach jako okrutnych rycerzach – dlaczego jedynym źródłem, który go wymienia są „Katalogi biskupów wrocławskich” („katalog lubiąski: hic videtur falli chorus Wratislaviensis”)? Dlaczego kroniki milczą w sprawie przecież tak rzekomo głośnej zbrodni (przez analogię śmierć biskupa Stanisława)? Mamy kolejne miejsce zbrodni (podczas mszy), dokumenty. I? Czas na rozwiązanie zagadki. Biskup wrocławski Magnus nigdy nie istniał. W dawnych relacjach nastąpiło nieporozumienie. Owszem, był Magnus – komes wrocławski, syn króla Anglii Harolda II (ur. 1051 – zm. po 1109), nie został on jednak zabity przez rycerzy Kościeszów, nie miał z nimi nic wspólnego. Relacje o biskupie Magusie w publikacji Jana Długosza uważa się za zmyślenie. A co z morderstwem biskupa Magnusa podczas mszy świętej na co powołuje się Bartosz Paprocki? Autor publikacji „Herby rycerstwa polskiego na pięcioro ksiąg rozdzielone” posłużył się kopią zapisu Jana Długosza, w której zamiast Nysa („Nissa”) zapisano „Missa” (msza). I tak pomyłka kopisty zrodziła legendę.

Pierwszą publikacją opisującą miejscowość Olszewo-Przyborowo jaka w toku wieloletnich badań nad rodzinną genealogią wpadła mi w ręce, było opracowanie „Zarys historii gminy Rutki od XV wieku do wybuchu II wojny światowej”, autorstwa Janusza Zalewskiego i Leszka Zugaja (wydawnictwo Avalon), które otrzymałem dzięki uprzejmości władz gminy Rutki-Kossaki. W początkowym okresie patrzyłem bezkrytycznie na opis mojego rodowego gniazda, przyjmując za fakt zawarte w opracowaniu informacje. Z biegiem lat, dysponując większym bagażem doświadczeń, informacji, postanowiłem zweryfikować ów materiał, także na podstawie źródeł (na które powołują się autorzy publikacji) i posiadanej we własnym zakresie wiedzy. Nadchodzi zatem czas rozprawy z moim Olszewem-Przyborowem 🙂 Autorzy publikacji wskazują iż wioska powstała w 1437 roku dzięki nadaniu przez księcia Bolesława IV 10 włók ziemi (współcześnie ok. 60 ha) zwanej Przyborowo na rzecz Włosta z Maruszyna. Udzielającym nadania był książę mazowiecki Bolesław IV Warszawski (syn Bolesława Januszowica i księżnej Anny), a proces kolonizacyjny ma potwierdzenie w wielu źródłach naukowych (m.in. publikacja „Osadnictwo drobnego rycerstwa na pograniczu mazowiecko-litewskim w XIV-XV wieku”, autorstwa Łukasza Lubicza-Łapińskiego). Nie przypadkowym jest wielkość nadania – 10 włók ziemi. Jak we wspomnianym opracowaniu pisze Łukasz Lubicz-Łapinski, było to związane z feudalnym prawem rycerskim. W ramach służby wojskowej na Mazowszu, otrzymujący książęce nadanie byli zobowiązani stawiać 1 konnego z kopią z 10 włók ziemi. Brak stawiennictwa oznaczał utratę nadanych uprzednio dóbr. Autorzy „Zarysu ….” co do osoby Włosta z Maruszyna powołują się na publikację „Ziemia łomżyńska do 1529 roku”, autorstwa Czesława Brodzickiego, do której obecnie nie mam jeszcze dostępu. Sama miejscowość Maruszyn – owszem, dawniej była takowa w okolicach Płońska (osadnictwo i przeniesienia na Mazowszu Wschodnim i Podlasiu, szły z terenów Mazowsza Zachodniego). W kolejnej publikacji na którą powołują się Panowie Zalewski i Zugaj („Rodzina: Herbarz Szlachty Polskiej” opracowany przez Seweryna Hrabiego Uruskiego przy współpracy Adama Amilkara Kosińskiego), w tomie 12 jest wskazanie na „pierwszych” potomków rycerzy Kościeszów, Mirzo i Krystyna Mężyńskich herbu Kościesza z sąsiedniego Mężenina, którzy odnotowani w 1465 r., stają się dziedzicami i których potomkowie zaczną nosić nazwisko Olszewski, dając początek rodowi Olszewskich herbu Kościesza. Tu poprawka z mojej strony. W odpisach dokumentów z ksiąg sądowych łomżyńskich z 1465 r. jest Mirzon a nie Mirzo.

Nie są to pierwsi Mężyńscy w Olszewie – Przyborowie. W publikacji „Poczet rodów szlachty polskiej wieków średnich” autorstwa Franciszka Ksawerego Piekosińskiego (wyd. Lwów 1911 r.) w Olszewie Mężyńskich (Mężeńskich) odnotowuje się już w 1462 roku (Andrzej, córka Dorota ze Swiaszkiem z Kłosek). W 1465 roku w Olszewie jest czterech braci – Jakub, wspomniany Andrzej, Mirzon i Krystyn. W „Źródłach dziejowych, tom XVI – Polska w XVI wieku pod względem geograficzno – statystycznym” autorstwa Adolfa Pawińskiego (1895 r.).

Dalej autorzy „Zarysu …” wskazują iż część Olszewskich herbu Kościesza doszła do znacznych stanowisk, „byli licznie rozrodzeni, przeszli na Podlasie” i „stąd w okolicy liczne wioski o tej samej nazwie”. O ile nie neguję faktu przejścia na Podlasie, o tyle z tymi stanowiskami już jest problem. W cytowanej przez panów publikacji Uruskiego występuje Benedykt Olszewski, jednak faktycznie z rodu herbu Ślepowron. Powoływanie się na liczne wioski na bazie Olszewa – Rybałtów nieco nietrafione – też ród Ślepowron. Fakt, w Galicji co dziwne część z nich wylegitymowała się jako … Kościesze. Przeanalizowałem ok. 20 Olszew z obecnych województw mazowieckiego, podlaskiego i warmińsko – mazurskiego i nie ma dowodu na to iż te miejscowości były przenoszone przez ten sam ród Olszewskich herbu Kościesza (przez analogię Kościesze z Mazowsza Zachodniego na Mazowsze Wschodnie). Nazwisko Olszewski ma formę odmiejscową. W poprzednim poście wskazałem jak postępuje proces nazwań w przypadku tego typu miejscowości. Z cytowanych przez autorów „Zarysu …” nie dotarłem również jeszcze do publikacji „Regestr Diecezjów, czyli właściciele ziemscy w Koronie 1783-1784” autorstwa Franciszka Czaykowskiego, na podstawie której wykazuje się (według spisu z XVIII wieku) iż wioska (Olszewo – Przyborowo) była zamieszkana przez drobną szlachtę.

W kolejnej cytowanej publikacji przez panów Zalewskiego i Zugaja „Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich” autorstwa Filipa Sulimierskiego (1880-1902) w tomie VII jest wzmianka o tym, iż była to wieś drobnej szlachty z 8 domami i 56 mieszkańcami.

W dalszej części opisu miejscowości w „Zarysie ….” wskazane są kolejne fakty statystyczne z 1891 i 1921 r. dotyczące ilości domów, wielkości przeciętnego gospodarstwa.

Pójdźmy zatem nieco dalej niż autorzy „Zarysu ..” W publikacji „Poczet rodów szlachty polskiej wieków średnich” autorstwa Franciszka Ksawerego Piekosińskiego (wyd. Lwów 1911 r.) w 1469 r. w Olszewie odnotowuje się Mikołaja Krystynowicza Mężyńskiego (Mężeńskiego) z Olszewa – niechybnie syn Krystyna, a w 1470 r. Stanisława Mirzonowicza Mężyńskiego (Mężeńskiego) z Olszewa – syn Mirzona. Dalej idąc tym tropem w 1504 r. jest zapis o Wawrzyńcu – synu Marcina z Olszewa i Kościeszy – synu Krystyna. Na podstawie wykazu z metryk parafialnych z gminy Rutki – Kossaki, pierwszą zidentyfikowaną przeze mnie osobą z Olszewa-Przyborowa jest Anna, córka Agnieszki i Wilhelma z ok. 1590 r.